• By Łukasz Palt
• Opublikowane 26 Czerwiec, 2013

Jak już podjąć psychoterapię, to w jakim nurcie? Odc. 5 Terapia systemowa

Wśród ok. 10 głównych nurtów psychoterapeutycznych popularnych w zachodniej kulturze jeden z nich wyróżnia się na tle pozostałych. Owym prądem jest terapia systemowa, której początki sięgają lat 40. i 50. ubiegłego stulecia oraz problemów społecznych, przed jakimi stanęły Stany Zjednoczone w obliczu napływu imigrantów po II wojnie światowej. Trudności tych osób w zaadaptowaniu się do kultury amerykańskiej unaoczniły niedostrzegane dotąd źródło problemów psychicznych – system społeczny. Pierwsze prace terapeutów systemowych dotyczyły przede wszystkim roli zachowania matki jako zasadniczej przyczyny powstania objawów psychicznych. Ewolucja teoretycznych poglądów na naturę zaburzeń doprowadziła do wyklarowania się dwóch głównych szkół w ramach podejścia systemowego: szkoły komunikacyjnej i szkoły strukturalnej.

Pierwsza z wymienionych została założona przez Marę Selvini-Palazzoli w 1967 r. w Mediolanie. Wraz z trojgiem swoich kolegów wypracowała złożony system leczenia zaburzeń, które ich zdaniem powodowane były przede wszystkim nieprawidłowym sposobem komunikowania się członków rodziny. Podwaliny pod drugą szkołę położył z kolei Salvador Minuchin swoją publikacją pt. Families and family therapy z 1974 r. Według obserwacji Minuchina zasadniczą przyczyną nieprawidłowości jest wadliwie funkcjonująca hierarchia rodzinna z niewłaściwym rozłożeniem władzy. Dokładniejsze omówienie założeń teoretycznych obu nurtów znajdzie Czytelnik w dalszej części artykułu.

Jak można wywnioskować z przytoczonej (w wielkim skrócie) historii terapii systemowej, jej najważniejszą cechą jest koncentrowanie się na systemie rodzinnym, jako na przyczynie trudności psychicznych. W tego typu psychoterapii pacjentem jest familia- nie zaś pojedyncze osoby i to ją całą zaprasza się na spotkania. Jednostki, z powodu których rodziny zgłaszają się na psychoterapię, nazywane są WIP-ami (Wyraźnie Identyfikowanymi Pacjentami) dla podkreślenia, że to nie po ich stronie leżą problemy i możliwości ich rozwiązania.

Założenia teoretyczne

Podstawy teoretyczne terapia systemowa czerpie z ogólnej teorii systemów. Jest to koncepcja wywodząca się z biologii. W myśl jej postulatów każdy system jest całościowym (jego właściwości nie można wyprowadzić z właściwości jego części składowych) wzajemnie regulującym się bytem, zdolnym do rozwijania się oraz do podtrzymywania homeostazy. Jest on równocześnie częścią większego od siebie tworu (systemu wyższego rzędu), a także stanowi nadsystem dla systemów niższego rzędu. Psychoterapeuci przez system niższego rzędu rozumieją jednostkę, zaś przez system wyższego rzędu – rodzinę. Najistotniejszym dla nich postulatem jest postulat homeostazy, gdyż w ich rozumieniu zbyt sztywne dążenie do podtrzymania status quo jest przyczyną trudności psychicznych.

Każdy system wyposażony jest w granice. Powinny one być półprzepuszczalne – z jednej strony chroniące system przed wchłonięciem przez otoczenie, a z drugiej umożliwiającym mu na wymianę z nim informacji i energii. Granice mogą być zewnętrzne (jak omówione w poprzednim zdaniu) i wewnętrzne. Te ostatnie oddzielają podsystem małżeński od podsystemu dzieci, a także każdego z członków rodziny z osobna.

Systemy rozwijają się i zachowują homeostazę za pomocą sprzężeń zwrotnych. Sprzężenia dodatnie potęgują działania w obrębie systemu, pozwalając mu w efekcie wypracować nową jakość. Z kolei sprzężenia ujemne hamują działania, prowadząc do podtrzymania homeostazy. Oba procesy przekładają się na żywotność systemu. Zbyt częste działanie sprzężeń dodatnich prowadzi do rozpadu systemu, gdyż traci on swoją tożsamość (podstawową właściwość, która pozwala mu się identyfikować jako „ten” system), zaś zbyt częste sprzężenia ujemne powodują nadmierną sztywność reakcji, w efekcie której system nie potrafi reagować na zewnętrzne wymagania i zagrożenia.

Szkoła komunikacyjna

Szkoła komunikacyjna za swoje podstawowe założenie przyjęła twierdzenie o homeostazie. Według niej rodzina jest samoregulującym się systemem, zaś każde zachowanie jest komunikacją (innymi słowy, niezależnie od swojego zachowania, człowiek zawsze wysyła jakąś informację swojemu otoczeniu). Każdy komunikat, oprócz zawartości informacyjnej (przekazywanej treści), ma również zawartość relacyjną – określa, w jakich relacjach znajdują się dwie osoby znajdujące się w sytuacji komunikacyjnej. System rodzinny reguluje się za pomocą gry rodzinnej, zaś każdy z jej członków stara się zapanować nad zasadami owej gry, nie będąc tego jednocześnie świadomym. Zasady grania są dziedziczone od poprzednich pokoleń, intensyfikując się z każdą kolejną generacją. Nieprawidłowe zasady gry, które pociągają za sobą patologiczne sposoby komunikowania się, są przyczyną wszystkich zaburzeń psychicznych.

Przyjęcie takich założeń teoretycznych pozwoliło terapeutom komunikacyjnym sformułowanie ściśle określonego celu terapii. Celem tym jest zmiana praw rządzących komunikacją i zachowaniem w danej rodzinie. Dzięki jego realizacji terapeuci mają nadzieję na wyeliminowanie zgłaszanych trudności psychicznych. Osiąga się go za pomocą trzech zasad:

1. stawiania hipotez,
2. cyrkularności,
3. neutralności.

Pierwsza z nich pozwala uporządkować proces terapeutyczny, a dotyczy formułowania prawdopodobnych przyczyn trudności rodzinnych. Istotne jest, aby rola żadnego z członków systemu nie została pominięta. Reguła cyrkularności mówi o tym, że wszystkie interwencje terapeutów powinny angażować wszystkich członków rodziny w przebieg sesji. Z kolei neutralność jest zasadą, która chroni terapeutów przed zostaniem wciągniętymi w grę systemu.

Terapeuci komunikacyjni pracują przede wszystkim za pomocą pytań cyrkularnych i zadań domowych. Pierwsza z wymienionych technik dotyczy różnych sposobów rozmawiania z rodziną. Można np. zapytać jedną osobę o to, co czuje inna, lub poprosić dwie osoby, by porozmawiały o zachowaniu trzeciej w jej obecności. Zalecanie zadań domowych polega z kolei na nakazywaniu zachowań, które rodzina ma realizować przez cały okres między jedną sesją terapeutyczną a drugą. Czasami, jeśli system jest na to gotowy, proponuje się interwencje paradoksalną, która jest odwróceniem zwykle używanych technik. Terapeuci mogą np. nakazać, aby jak najczęściej przejawiać symptom, przyznawać, że rodzina jest „nie do wyleczenia” lub wyolbrzymiać jej trudności. Zasadniczym celem technik paradoksalnych jest uzmysłowienie członkom rodziny, że ich objawy i kłopoty mogą być przez nich kontrolowane.

Szkoła strukturalna

Szkoła strukturalna, choć wychodzi z podobnych założeń, jak wyżej opisane podejście komunikacyjne, koncentruje się na odmiennych aspektach teorii systemów. Nacisk kładziony jest przede wszystkim na granice systemu rodzinnego i jego podsystemów oraz na proporcję wpływów w każdym z nich. Ujęte zostało to w trzech podstawowych założeniach terapii strukturalnej:

1. życie psychiczne jednostki zależy od jej otoczenia społecznego, gdyż oba te systemy wzajemnie na siebie wpływają,
2. najważniejszą grupą społeczną jest rodzina, która określa zachowania i procesy intrapsychiczne jej członków,
3. terapeuta, pracując z rodziną, tworzy wraz z nią nowy system, wyznaczający zachowania wszystkich jego członków.

Najważniejszym pojęciem szkoły strukturalnej jest rodzina. Minuchin definiuje ją jako otwarty system społeczno-kulturowy, który rozwija się stadialnie, a który to rozwój wymaga adaptacji do zmieniających się warunków. Owa zdolność adaptacji rozumianaa jest przez terapeutów strukturalnych jako zdrowie psychiczne rodziny. Z pojęciem rodziny nieodłącznie związane jest pojęcie jej struktury. Jest to sieć funkcjonalnych wymagań, które określają sposoby interakcji członków rodziny.

Zgodnie z rozumieniem przedstawicieli opisywanej szkoły, zaburzenia psychiczne związane są z niewłaściwą hierarchią rodzinną, czyli nierównomiernym rozkładem władzy. Rozkład ten pojmowany jest dość tradycyjnie, tzn. stroną dominującą są rodzice, zaś stroną uległą – dzieci. Istotna jest również jakość i siła więzi emocjonalnych między członkami rodziny. Kryteria te pozwoliły teoretykom nurtu na wyróżnienie dwóch rodzajów patologicznych więzi rodzinnych.

• Rodziny splątane są silnie ze sobą związane, co powoduje, że rozkład władzy jest niejasny. Członkowie są bardzo od siebie zależni emocjonalnie oraz mają trudności z osiągnięciem autonomii.
• Z kolei rodziny niezaangażowane cechuje słaba więź emocjonalna między jej członkami, którzy cechują się znaczną autonomią i słabym poczuciem lojalności względem swoich krewnych.

Terapeuci strukturalni pracują przede wszystkim na granicach systemów. Ich zadaniem jest włączenie się w rodzinę oraz taka zmiana jej hierarchii, aby umożliwić ustąpienie trudności. Opisywana więc przy okazji szkoły komunikacyjnej zasada neutralności jest w tym podejściu uznawana za utrudniającą leczenie. Terapeuta może wchodzić w koalicje i przymierza z różnymi członkami rodziny, jeśli umożliwi mu to przełamanie dysfunkcjonalnych granic.

Podsumowanie

Zarysowana powyżej terapia systemowa przeznaczona jest dla każdego systemu rodzinnego, począwszy od par, a skończywszy na rodzinach wielopokoleniowych. Należy jednak zaznaczyć, że termin „rodzinny” nie jest rozumiany tutaj tradycyjnie, jako wyznacznik związku formalnego, posiadającego dzieci. Terapia bowiem przeznaczona jest przynajmniej dla dwóch osób pozostających w ciągłej relacji, w szczególności dla tych, które czują, że sprawy pomiędzy nimi nie układają się pomyślnie. Duża elastyczność podejścia systemowego pozwala pracować zarówno z osobami zaczynającymi budować swój związek, jak i z tymi, które są już „weteranami” w tym zakresie.

Psychoterapia systemowa godna jest również polecenia wszystkim osobom, które mają trudności z dziećmi. Bardzo często przyczyną różnych „nienormalnych” zachowań pociech są nieprawidłowe relacje pomiędzy ich rodzicami. Dotyczy to również dzieci chorujących somatycznie, gdyż i te trudności zdrowotne są często spowodowane nieprawidłowo funkcjonującym systemem rodzinnym. Podsumowując, można powiedzieć, że terapia systemowa przeznaczona jest dla każdej sytuacji problemowej, w której w grę wchodzi więcej niż jedna osoba.

Bibliografia

1. Goldenberg H., Goldenberg I., (2006) Terapia rodzin. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
2. Grzesiuk L., Jakubowska U. (2005). Terapia systemowa. W: Grzesiuk L. (red.). Psychoterapia: Teoria (s. 189-197). Warszawa: Wydawnictwo Psychologii i Kultury ENETEIA.
3. Namysłowska I., (1997). Terapia rodzin. Warszawa: PWN.