• By mgr Bartłomiej Kochanowski
• Opublikowane 30 November, 2013

Program rozwojowy - Otwartość na doświadczenia

W psychologii otwartość na doświadczenia według modelu „Wielkiej Piątki” P. Costy i R. McCrae uznawana jest za jeden z podstawowych wymiarów składających się na osobowość zaraz za takimi cechami jak neurotyczność, ekstrawersja, ugodowość oraz sumienność. Przyjmuje się, że otwartość na doświadczenia składa się z takich składników, jak:

• Wyobraźnia (fantasy)- fantazja i żywa, twórcza wyobraźnia.
• Estetyka (aestethics) - wrażliwość estetyczna, zainteresowanie sztuką.
• Uczucia (feelings) - otwartość na stany emocjonalne innych ludzi.
• Działania (actions) - aktywne poszukiwanie nowych bodźców.
• Idee (ideas) - intelektualna ciekawość.
• Wartości (values) - gotowość do analizy wartości społecznych, politycznych i religijnych, odwrotność dogmatyzmu.

W praktyce więc o otwartości na doświadczenia można mówić w trzech aspektach: kreatywności i zainteresowania sztuką, spostrzeganiu i nadawaniu znaczenia zachowaniom ludzi oraz aktywności własnej związanej z motywacją do działania oraz rozwiązywaniem problemów różnej natury (etycznej, praktycznej, świata idei i wartości).

Kreatywność jest zdolnością do tworzenia nowych i wartościowych rzeczy. Zwykle, by wymyślić coś nowego, na początku trzeba odrzucić ograniczenia związane z mechanizmami myślenia i spojrzeć na sytuację z innej perspektywy. Jedną z największych przeszkód są tu schematy poznawcze, czyli struktury wykorzystywane w celu organizowania wiedzy o świecie, porządkując ją wokół tematów i przedmiotów. Schematy wpływają na to, jak zauważamy, analizujemy i zapamiętujemy informacje.

Ćwiczenie 1

Poniżej znajduje się szereg zadań testujących umiejętność przełamywania schematów myślowych. Spróbuj znaleźć rozwiązania dla poniższych zadań.

1. Farmer posiada zagrodę owiec. Niestety owce bardzo się nie lubią i nie mogą być w jednej zagrodzie. Wybuduj dwie kwadratowe zagrody w gospodarstwie poniżej, by oddzielić każdą owcę od siebie. Pomóż hodowcy owiec.
    

2. Podaj 6 losowo wybranych przez Ciebie słów (x1 do x6). Zapisz je na dole - jedną obok drugiej. Poruszając się w górę wg strzałek, spróbuj znaleźć coś, co łączy dwa niżej wymienione słowa, aż do samej góry piramidy. Po nabraniu wprawy można sobie utrudniać zadanie tworząc kolejne stopnie. 

   

3. Jak, zmieniając położenie tylko jednej monety, uzyskać rzędy (pionowo i poziomo) po 4 monety w każdym? 

   

​Kolejnym utrudnieniem w procesie kreatywności jest rutyna. Powtarzanie przez pewien czas tych samych czynności może prowadzić do tzw. fiksacji funkcjonalnej. Polega ona na tym, że skupiamy się na jednej z wielu możliwości zastosowania danego przedmiotu, na funkcji narzuconej nam kulturowo. Przełamanie tego zjawiska pozwala na efektywniejsze wykorzystanie dostępnych zasobów do rozwiązania problemu.

Ćwiczenie 2

Fiksacja funkcjonalna może również dotyczyć odczytywania powszechnych znaków. Proszę odgadnąć znaczenie wyrażeń zawartych w poszczególnych polach tabeli.

Ćwiczenie 3

Inną możliwością przełamywania fiksacji funkcjonalnej może być aktywne poszukiwanie alternatyw do wykorzystania danych przedmiotów. Pomyśl o sobie jako o archeologu, który właśnie odnalazł przedziwny przedmiot i próbuje odnaleźć jego zastosowanie. Oto parę przykładów:

1. Podaj jak najwięcej zastosowań parasola
2. Podaj możliwe zastosowania przedmiotu:
   
   

​Niekiedy utrudnieniem w poszukiwaniu rozwiązania trapiącego nas problemu są także heurystyki (skróty myślowe). Ludzie automatycznie i bezwiednie posługują się nimi po to, aby wydawać szybkie sądy. Stosowanie heurystyk często prowadzi do wystąpienia błędów poznawczych. Najczęściej występujące skróty myślowe dotyczą:

• dostępności - uważamy za bardziej prawdopodobne wydarzenia, które łatwiej przychodzą nam na myśl.
• reprezentatywności - polega na tym, że nasz umysł szybko porównuje daną sytuację czy osobę do typowej sytuacji/osoby. Widząc leżącego na trawniku mężczyznę większość uzna go za osobę pijaną, a nie chorego.
• zakotwiczenia - kiedy tworzymy swoje własne zdanie na jakiś temat, kierujemy się usłyszanymi wcześniej sądami innych.
• informacja o proporcji podstawowej - informacja o względnej częstości występowania przedstawicieli różnych kategorii w danej populacji

Ćwiczenie 4

Zadanie ma na celu sprawdzenie w jakim stopniu powyższe heurystyki wpływają na wydawane przez nas sądy. Przeczytaj poniższy tekst i znajdź możliwe wytłumaczenia sytuacji. Zastanów się nad tym, które z powyższych skrótów myślowych zaistniały podczas próby rozwikłania zagadki. Odpowiedź znajduje się na końcu artykułu.

Do pokoju, w którym w łóżku leży Jan Kowalski, wchodzi złodziej i okrada pokój. Jan Kowalski nie reaguje na postępowanie złodzieja. Dlaczego Jan nie zareagował?

Mówiąc o otwartości na doświadczenia trzeba również wspomnieć o funkcji uwagi. System uwagi odpowiedzialny jest za selekcje informacji i zapobieganie negatywnym skutkom przeładowania systemu poznawczego przez nadmiar danych. Istnieje bardzo ważne zjawisko wiążące się z procesami uwagi, tzw.: „ślepota na zmiany”. Polega na tym, że mózg, filtrując informacje, robi to tak skutecznie, że niekiedy nie dopuszcza do przetworzenia poznawczego nawet bardzo wyraźnych i znaczących danych. Ma to różne konsekwencje:

• chroni nas przed gromadzeniem zbyt dużej ilości danych
• wywołuje efekt fałszywych wspomnień
• sprawia, że obserwujemy świat schematycznie
• można nie zauważyć pewnych pojawiających się bodźców, np. słów, twarzy!

Wielkość ślepoty zależna jest od znaczenia bodźca dla osoby: nigdy np. nie przeocza się swojego nazwiska. Efekt znika, kiedy wiemy, że może pojawić się inny bodziec (rola oczekiwań w percepcji jest bardzo ważna; np. jeśli nie oczekujemy rowerzysty na drodze, to jest spora szansa że go nie zauważymy, jeśli rzeczywiście się na tej drodze pojawi). Można zmniejszyć efekty ślepoty na zmiany przez obserwowanie występujących zmian w punkcie, na którym akurat fiksujemy wzrok (i w pobliżu) – wtedy zmiana prawie zawsze jest dostrzegana. Najważniejsza jest przy tym wiedza o tym, gdzie nastąpi zmiana oraz skupienie uwagi na właściwym obiekcie. Pomóc może znajomość obiektu, na którym się skupiamy lecz nie zawsze: przykładowo gdy podczas pisania pracy zaliczeniowej mogą nam umknąć błędy gramatyczne lub literówki z uwagi na to, że nasza uwaga skupiona jest bardziej na treści niż na samym wykonaniu danej czynności. 

Mówiąc o otwartości na doświadczenie, należy także zwrócić uwagę na aspekt spostrzegania społecznego. Obserwując innych oraz przyglądając się ich zachowaniu zaczynamy powoli wyciągać wnioski o ich zamiarach, intencjach jakimi się kierują, cechach osobowości, charakteru, przesłankach natury moralnej czy jakże ważnych potrzebach. Przypisywanie osobie lub innym jednostkom określonych przyczyn zachowania się nosi nazwę atrybucji. Psychologowie społeczni wyróżniają dwa rodzaje atrybucji:

• atrybucja wewnętrzna: wnioskowanie, że ktoś zachowuje się w określony sposób zarówno z uwagi na swe właściwości, jak i postawy, charakter czy osobowość
• atrybucja zewnętrzna: wnioskowanie, iż jakaś osoba zachowała się w określony sposób ze względu na właściwości sytuacji, w której się znalazła; zakłada się, że w tej sytuacji większość ludzi reagowałaby w ten sam sposób’

Ćwiczenie 5

Wyobraźmy sobie mężczyznę, który krzyczy na swojego pięcioletniego syna. Co nam to mówi o nim?

Czy odpowiadając na pytanie odwołano się do cech mężczyzny? A może zwróciłeś/aś uwagę na to, że należy wziąć pod uwagę kontekst? Należy pamiętać, że istnieje wyraźna tendencja do obarczania winą czynników wewnętrznych przynależnych do dyspozycji, a niedocenianie specyficznej roli sytuacji. Zjawisko takie nosi nazwę podstawowego błędu atrybucji. Najlepszą obroną przed nim jest świadomość jego występowania.

Innym ważnym aspektem w ocenianiu innych osób jest ich wygląd i mowa ciała. Komunikacja niewerbalna to zamierzone lub niezamierzone porozumiewanie się bez słów; wskazówki niewerbalne obejmują wyraz twarzy, ton głosu, gesty, postawę i ruchy ciała, posługiwanie się dotykiem oraz spojrzenie. Mowa ciała to nic innego, jak uzewnętrznienie naszego aktualnego stanu emocjonalnego. Często nie zdajemy sobie sprawy z wysyłanych przez nas komunikatów. Niektórych – jak na przykład rozszerzanie źrenic - nie jesteśmy w stanie kontrolować. Mowa ciała stanowi ważne źródło informacji w procesie komunikacji. Często mamy problem z odbiorem mowy ciała. Nie zdając sobie sprawy z odbierania komunikatów niewerbalnych, mamy mieszane uczucia po rozmowie z kimś, coś nam „nie grało”. Zastanawiamy się „co jest nie tak?”. Tymczasem prawdopodobnie odbieraliśmy niespójne komunikaty werbalne oraz niewerbalne. Kluczem do odczytywania mowy ciała jest zrozumienie stanu emocjonalnego w kontekście słów naszego rozmówcy oraz okoliczności, w jakich się aktualnie znajdujemy.

Trzy zasady właściwego odczytywania mowy ciała:

• Czytaj gesty w grupach – bądź świadomy że pojedynczy gest, oderwany od pozostałych nie daje żadnej informacji. Dopiero kilka gestów, ich powtarzalność może być dla nas jasną informacją. Na przykład: skrzyżowanie rąk nie musi oznaczać postawy obronnej, ktoś może uznawać tą postawę za wygodną.
• Szukaj zgodności - Badania pokazują, że w sytuacji niespójnego komunikatu werbalnego i niewerbalnego mowa ciała wywiera pięciokrotnie większy wpływ na słuchacza niż słowa (55%!). Równie istotne jest to, że w sytuacji braku zgodności między słowami a mową ciała opieramy się właśnie na mowie ciała i ignorujemy słowa. Dzięki temu można się uchronić od wielu kłamstw i manipulacji. Prawdą jest jednak to, że kłamią słowa – a tylko mistrzowie, wytrenowane w tym osoby potrafią kontrolować swoje ciało tak, aby zachowywało się zgodnie z tym, co przekazują w komunikacie werbalnym. Zatem – jeśli widzimy niezgodność w wypowiedzi oraz repertuarze zachowań, gestów, mimiki – nie ufajmy słowom.
• Odczytuj gesty w kontekście - Zawsze należy zwracać uwagę na kontekst – czyli warunki w jakich się znajdujemy, otoczenie, jak również ubranie, kondycję fizyczną, różnice kulturowe. Najpierw oceńmy wpływ takich aspektów jak temperatura, wymagania związane z zachowaniem w danym miejscu czy wydarzenia towarzyszące – a następnie oceniajmy sygnały wysyłane przez rozmówcę.

Czasami jednak mimo braku konkretnych przesłanek zdarza się że kogoś nie lubimy. Mówi się wtedy o uprzedzeniach, czyli specyficznej postawie dotycząca wyróżniającej się grupy ludzi, opartej wyłącznie na ich przynależności do tej grupy. Uprzedzenia mogą być zarówno pozytywne (pozytywna  emocjonalnie reakcja, oczekiwanie pozytywnych cech) oraz negatywne – negatywna reakcja emocjonalna, oczekiwanie negatywnych cech. W kreowaniu się uprzedzeń biorą udział zjawiska:

• —Efekt pierwszeństwa – proces, za sprawą którego nasze pierwsze wrażenie dotyczące innej osoby wpływa na to, że jej późniejsze zachowanie interpretujemy w sposób zgodny z tym pierwszym wrażeniem. Pierwsze wrażenie wykształca się niezwykle szybko (od 4 do 20 sekund) i bardzo trudno jest je zmienić.
• —Efekt uporczywości – przekonania ludzi dotyczące ich samych i świata  społecznego utrzymują się nawet wtedy, gdy dane wspierające przekonania zostały podważone. Działa tu mechanizm obrony własnej samooceny i postrzegania siebie jako osoby, która się nie myli.
• Stronniczość wobec grupy własnej – to pozytywne odczucia i uprzywilejowane traktowanie ludzi, których określamy jako część naszej własnej grupy, negatywne zaś odczucia i nieuczciwe traktowanie innych tylko dlatego, że określiliśmy ich jako należących do grupy obcej.

​Ostatnim zagadnieniem niniejszego programu jest zagadnienie motywacji do działania oraz planowanie. Bardzo ważnym narzędziem do motywowania się jest wyobraźnia. Niestety wiele osób wykorzystuje ją w zły sposób. Zdaniem niektórych, dobrym sposobem motywowania jest wyobrażenie sobie urzeczywistnienia wyznaczonego wcześniej celu. Niestety wadą tej metody jest to, że nie działa, co zostało z resztą potwierdzone przez badaczy (Taylor, Pham, Rivkin, Armor, 1998). Dobrą metodą natomiast jest wykorzystanie wyobraźni do myślenia o tym, co trzeba zrobić, by osiągnąć cel lub by wyciągnąć cenne informacje z popełnionych w przeszłości błędów. Dobrym przykładem są tu szachy, gdzie trzeba z wyprzedzeniem przewidywać, co najmniej trzy następne ruchy przeciwnika. Taka symulacja umysłowa różni się od marzeń tym, że dzięki obrazom przyszły cel staje się bardziej realny, a co za tym idzie, motywuje do działania. Zaciekawiony czytelnik może teraz zadać pytanie: „Ale jak radzić sobie z przeciążeniem informacyjnym?” Otóż w sytuacjach, kiedy to staramy się czegoś nauczyć, szczególnie jak jest to pokaźny zbiór informacji, można poczuć przytłoczenie. Aby uniknąć tego uczucia, można spróbować podzielić materiał na mniejsze części, możliwe do opanowania. Załóżmy, że mamy do przyswojenia materiał na ważny egzamin. Dzielimy go tak, żeby dziennie nauczyć się jego części – na przykład 10 zagadnień na dzień. Gdy już się z nimi uporamy, złożenie wszystkiego jako jednej całości, okaże się dużo łatwiejsze. Jeśli podczas nauki powstaje uczucie przytłoczenia i stresu, można jeszcze bardziej wyporcjować dane, oczywiście na tyle, ile czas nam pozwoli. Ważna rada – by upewnić się, że panuje się nad sytuacją, warto uważnie obserwować własne reakcje, bo stres znacznie utrudnia pracę. A co w wypadku wystąpienia stresu? Przede wszystkim nie należy wpadać w panikę. Natłok zadań może zablokować nam procesy kreatywności i poważnie zniechęcić do działania. Dobrymi metodami relaksacji są tutaj trening autogenny Schulza bądź Jacobsona (http://wiecjestem.us.edu.pl/trening-autogenny). Oba te systemy działają na zasadzie zmniejszania napięcia i pomagają w odzyskaniu wewnętrznego spokoju.

Przy wprowadzaniu w życie śmiałych pomysłów oprócz motywacji do działania konieczna jest organizacja przyszłych działań. Zależnie od tego czy dysponujemy zespołem, czy też pracujemy solo dostępne są dwie metody. Pierwsza z nich, Burza mózgów, stosowana jest, przy pracy w grupie. Najważniejsze w tej metodzie jest to, że do rozwiązywania problemów wykorzystuje się intuicję. Każdy z członków burzy może podać dowolną ilość pomysłów. Główne zasady Burzy mózgów, to:

• Brak ocen krytycznych – uczestnicy zgłaszają swoje pomysły bez obawy przed krytyką, ale także nie mogą krytykować innych.
• Brak formalnych ocen – pomysły powinny przepływać luźno, bez wartościowania ich na lepsze lub gorsze.
• Idź na ilość – celem jest zdobycie największej ilości rozwiązań w przeznaczonym czasie, więc każdy powinien coś wnieść.
• Zapis – wszystkie pomysły powinny być notowane w miejscu widocznym dla uczestników, by mogły tworzyć skojarzenia dla nowych rozwiązań.
• Krzyżowanie pomysłów – opieranie swoich pomysłów na czyichś, by udoskonalać je.
• Proces inkubacji -  w tym punkcie każda osoba dokonuje selekcji swoich pomysłów i zostawia te, które są najbardziej przydatne.
• Odwrócenie burzy mózgów – spojrzenie na zdobyte pomysły pod katem wszystkich rzeczy, które mogę pójść w złym kierunku. Te, które powodują negatywne konsekwencje, powinny zostać usunięte.

Bibliografia:

1. —Psychologia społeczna / Elliot Aronson, Timothy D. Wilson, Robin M. Akert; 5 wyd. – Poznań, "Zysk i S-ka", 2006.
2. Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce i małżeństwie / Paul Ekman - Wyd. 2 zm. – Warszawa, PWN, 2003.
3. Trening kreatywności. Podręcznik dla pedagogów, psychologów i trenerów grupowych / Krzysztof J. Szmidt;  Gliwice, Helion; 2012
4. http://wiecjestem.us.edu.pl/trening-autogenny
5. Psychologia motywacji / Robert E. Franken ; Gdańsk : Gadńskie Wydaw. Psychologiczne, 2005.
6. Niewidzialny goryl: dlaczego intuicja nas zawodzi? / Christopher Chabris, Daniel Simons;  Warszawa : MT Biznes, 2011.

Odpowiedź do ćwiczenia 1:

3. Rozwiązaniem zadanie jest nałożenie jednej monety na drugą. Spełnia to kryteria 4 monet w rzędzie.
   

​Odpowiedź do ćwiczenia 2:

​​Odpowiedź do ćwiczenia 4:

Jan Kowalski jest niemowlęciem.

​​

Arykuł powstał w ramach projektu "Studencka Kawiarnia Możliwości - myślę więc jestem"

Projekt współfinansowany jest ze środków Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego.