W psychologii otwartość na doświadczenia według modelu „Wielkiej Piątki” P. Costy i R. McCrae uznawana jest za jeden z podstawowych wymiarów składających się na osobowość zaraz za takimi cechami jak neurotyczność, ekstrawersja, ugodowość oraz sumienność. Przyjmuje się, że otwartość na doświadczenia składa się z takich składników, jak:
W praktyce więc o otwartości na doświadczenia można mówić w trzech aspektach: kreatywności i zainteresowania sztuką, spostrzeganiu i nadawaniu znaczenia zachowaniom ludzi oraz aktywności własnej związanej z motywacją do działania oraz rozwiązywaniem problemów różnej natury (etycznej, praktycznej, świata idei i wartości).
Kreatywność jest zdolnością do tworzenia nowych i wartościowych rzeczy. Zwykle, by wymyślić coś nowego, na początku trzeba odrzucić ograniczenia związane z mechanizmami myślenia i spojrzeć na sytuację z innej perspektywy. Jedną z największych przeszkód są tu schematy poznawcze, czyli struktury wykorzystywane w celu organizowania wiedzy o świecie, porządkując ją wokół tematów i przedmiotów. Schematy wpływają na to, jak zauważamy, analizujemy i zapamiętujemy informacje.
Poniżej znajduje się szereg zadań testujących umiejętność przełamywania schematów myślowych. Spróbuj znaleźć rozwiązania dla poniższych zadań.
Podaj 6 losowo wybranych przez Ciebie słów (x1 do x6). Zapisz je na dole - jedną obok drugiej. Poruszając się w górę wg strzałek, spróbuj znaleźć coś, co łączy dwa niżej wymienione słowa, aż do samej góry piramidy. Po nabraniu wprawy można sobie utrudniać zadanie tworząc kolejne stopnie.
Jak, zmieniając położenie tylko jednej monety, uzyskać rzędy (pionowo i poziomo) po 4 monety w każdym?
Kolejnym utrudnieniem w procesie kreatywności jest rutyna. Powtarzanie przez pewien czas tych samych czynności może prowadzić do tzw. fiksacji funkcjonalnej. Polega ona na tym, że skupiamy się na jednej z wielu możliwości zastosowania danego przedmiotu, na funkcji narzuconej nam kulturowo. Przełamanie tego zjawiska pozwala na efektywniejsze wykorzystanie dostępnych zasobów do rozwiązania problemu.
Fiksacja funkcjonalna może również dotyczyć odczytywania powszechnych znaków. Proszę odgadnąć znaczenie wyrażeń zawartych w poszczególnych polach tabeli.
NIE S |
O W KOT R EK |
ADZAJ | O2GA |
S + OWANIE |
WIERSZ CZYTAĆ WIERSZ |
A N Y T R U K |
OSOBOWY OSOBOWY OSOBOWY |
; URS | 400 TKI |
Inną możliwością przełamywania fiksacji funkcjonalnej może być aktywne poszukiwanie alternatyw do wykorzystania danych przedmiotów. Pomyśl o sobie jako o archeologu, który właśnie odnalazł przedziwny przedmiot i próbuje odnaleźć jego zastosowanie. Oto parę przykładów:
Niekiedy utrudnieniem w poszukiwaniu rozwiązania trapiącego nas problemu są także heurystyki (skróty myślowe). Ludzie automatycznie i bezwiednie posługują się nimi po to, aby wydawać szybkie sądy. Stosowanie heurystyk często prowadzi do wystąpienia błędów poznawczych. Najczęściej występujące skróty myślowe dotyczą:
Zadanie ma na celu sprawdzenie w jakim stopniu powyższe heurystyki wpływają na wydawane przez nas sądy. Przeczytaj poniższy tekst i znajdź możliwe wytłumaczenia sytuacji. Zastanów się nad tym, które z powyższych skrótów myślowych zaistniały podczas próby rozwikłania zagadki. Odpowiedź znajduje się na końcu artykułu.
Do pokoju, w którym w łóżku leży Jan Kowalski, wchodzi złodziej i okrada pokój. Jan Kowalski nie reaguje na postępowanie złodzieja. Dlaczego Jan nie zareagował?
Mówiąc o otwartości na doświadczenia trzeba również wspomnieć o funkcji uwagi. System uwagi odpowiedzialny jest za selekcje informacji i zapobieganie negatywnym skutkom przeładowania systemu poznawczego przez nadmiar danych. Istnieje bardzo ważne zjawisko wiążące się z procesami uwagi, tzw.: „ślepota na zmiany”. Polega na tym, że mózg, filtrując informacje, robi to tak skutecznie, że niekiedy nie dopuszcza do przetworzenia poznawczego nawet bardzo wyraźnych i znaczących danych. Ma to różne konsekwencje:
Wielkość ślepoty zależna jest od znaczenia bodźca dla osoby: nigdy np. nie przeocza się swojego nazwiska. Efekt znika, kiedy wiemy, że może pojawić się inny bodziec (rola oczekiwań w percepcji jest bardzo ważna; np. jeśli nie oczekujemy rowerzysty na drodze, to jest spora szansa że go nie zauważymy, jeśli rzeczywiście się na tej drodze pojawi). Można zmniejszyć efekty ślepoty na zmiany przez obserwowanie występujących zmian w punkcie, na którym akurat fiksujemy wzrok (i w pobliżu) – wtedy zmiana prawie zawsze jest dostrzegana. Najważniejsza jest przy tym wiedza o tym, gdzie nastąpi zmiana oraz skupienie uwagi na właściwym obiekcie. Pomóc może znajomość obiektu, na którym się skupiamy lecz nie zawsze: przykładowo gdy podczas pisania pracy zaliczeniowej mogą nam umknąć błędy gramatyczne lub literówki z uwagi na to, że nasza uwaga skupiona jest bardziej na treści niż na samym wykonaniu danej czynności.
Mówiąc o otwartości na doświadczenie, należy także zwrócić uwagę na aspekt spostrzegania społecznego. Obserwując innych oraz przyglądając się ich zachowaniu zaczynamy powoli wyciągać wnioski o ich zamiarach, intencjach jakimi się kierują, cechach osobowości, charakteru, przesłankach natury moralnej czy jakże ważnych potrzebach. Przypisywanie osobie lub innym jednostkom określonych przyczyn zachowania się nosi nazwę atrybucji. Psychologowie społeczni wyróżniają dwa rodzaje atrybucji:
Wyobraźmy sobie mężczyznę, który krzyczy na swojego pięcioletniego syna. Co nam to mówi o nim?
Czy odpowiadając na pytanie odwołano się do cech mężczyzny? A może zwróciłeś/aś uwagę na to, że należy wziąć pod uwagę kontekst? Należy pamiętać, że istnieje wyraźna tendencja do obarczania winą czynników wewnętrznych przynależnych do dyspozycji, a niedocenianie specyficznej roli sytuacji. Zjawisko takie nosi nazwę podstawowego błędu atrybucji. Najlepszą obroną przed nim jest świadomość jego występowania.
Innym ważnym aspektem w ocenianiu innych osób jest ich wygląd i mowa ciała. Komunikacja niewerbalna to zamierzone lub niezamierzone porozumiewanie się bez słów; wskazówki niewerbalne obejmują wyraz twarzy, ton głosu, gesty, postawę i ruchy ciała, posługiwanie się dotykiem oraz spojrzenie. Mowa ciała to nic innego, jak uzewnętrznienie naszego aktualnego stanu emocjonalnego. Często nie zdajemy sobie sprawy z wysyłanych przez nas komunikatów. Niektórych – jak na przykład rozszerzanie źrenic - nie jesteśmy w stanie kontrolować. Mowa ciała stanowi ważne źródło informacji w procesie komunikacji. Często mamy problem z odbiorem mowy ciała. Nie zdając sobie sprawy z odbierania komunikatów niewerbalnych, mamy mieszane uczucia po rozmowie z kimś, coś nam „nie grało”. Zastanawiamy się „co jest nie tak?”. Tymczasem prawdopodobnie odbieraliśmy niespójne komunikaty werbalne oraz niewerbalne. Kluczem do odczytywania mowy ciała jest zrozumienie stanu emocjonalnego w kontekście słów naszego rozmówcy oraz okoliczności, w jakich się aktualnie znajdujemy.
Trzy zasady właściwego odczytywania mowy ciała:
Czasami jednak mimo braku konkretnych przesłanek zdarza się że kogoś nie lubimy. Mówi się wtedy o uprzedzeniach, czyli specyficznej postawie dotycząca wyróżniającej się grupy ludzi, opartej wyłącznie na ich przynależności do tej grupy. Uprzedzenia mogą być zarówno pozytywne (pozytywna emocjonalnie reakcja, oczekiwanie pozytywnych cech) oraz negatywne – negatywna reakcja emocjonalna, oczekiwanie negatywnych cech. W kreowaniu się uprzedzeń biorą udział zjawiska:
Ostatnim zagadnieniem niniejszego programu jest zagadnienie motywacji do działania oraz planowanie. Bardzo ważnym narzędziem do motywowania się jest wyobraźnia. Niestety wiele osób wykorzystuje ją w zły sposób. Zdaniem niektórych, dobrym sposobem motywowania jest wyobrażenie sobie urzeczywistnienia wyznaczonego wcześniej celu. Niestety wadą tej metody jest to, że nie działa, co zostało z resztą potwierdzone przez badaczy (Taylor, Pham, Rivkin, Armor, 1998). Dobrą metodą natomiast jest wykorzystanie wyobraźni do myślenia o tym, co trzeba zrobić, by osiągnąć cel lub by wyciągnąć cenne informacje z popełnionych w przeszłości błędów. Dobrym przykładem są tu szachy, gdzie trzeba z wyprzedzeniem przewidywać, co najmniej trzy następne ruchy przeciwnika. Taka symulacja umysłowa różni się od marzeń tym, że dzięki obrazom przyszły cel staje się bardziej realny, a co za tym idzie, motywuje do działania. Zaciekawiony czytelnik może teraz zadać pytanie: „Ale jak radzić sobie z przeciążeniem informacyjnym?” Otóż w sytuacjach, kiedy to staramy się czegoś nauczyć, szczególnie jak jest to pokaźny zbiór informacji, można poczuć przytłoczenie. Aby uniknąć tego uczucia, można spróbować podzielić materiał na mniejsze części, możliwe do opanowania. Załóżmy, że mamy do przyswojenia materiał na ważny egzamin. Dzielimy go tak, żeby dziennie nauczyć się jego części – na przykład 10 zagadnień na dzień. Gdy już się z nimi uporamy, złożenie wszystkiego jako jednej całości, okaże się dużo łatwiejsze. Jeśli podczas nauki powstaje uczucie przytłoczenia i stresu, można jeszcze bardziej wyporcjować dane, oczywiście na tyle, ile czas nam pozwoli. Ważna rada – by upewnić się, że panuje się nad sytuacją, warto uważnie obserwować własne reakcje, bo stres znacznie utrudnia pracę. A co w wypadku wystąpienia stresu? Przede wszystkim nie należy wpadać w panikę. Natłok zadań może zablokować nam procesy kreatywności i poważnie zniechęcić do działania. Dobrymi metodami relaksacji są tutaj trening autogenny Schulza bądź Jacobsona (http://wiecjestem.us.edu.pl/trening-autogenny). Oba te systemy działają na zasadzie zmniejszania napięcia i pomagają w odzyskaniu wewnętrznego spokoju.
Przy wprowadzaniu w życie śmiałych pomysłów oprócz motywacji do działania konieczna jest organizacja przyszłych działań. Zależnie od tego czy dysponujemy zespołem, czy też pracujemy solo dostępne są dwie metody. Pierwsza z nich, Burza mózgów, stosowana jest, przy pracy w grupie. Najważniejsze w tej metodzie jest to, że do rozwiązywania problemów wykorzystuje się intuicję. Każdy z członków burzy może podać dowolną ilość pomysłów. Główne zasady Burzy mózgów, to:
Niestety nie zawsze mamy możliwość by naradzić się z kimś przy realizacji konkretnego zadania. Przy pracy indywidualnej warto wtedy posiłkować się metodą 5 pytań. Polega ona na ustaleniu problemu i przefiltrowaniu ich przez 5 następujących grup pytań w celu zaplanowania działań:
I to już był ostatni akcent tego poradnika. Niniejszym chciałbym życzyć wielu pozytywnych doświadczeń oraz mam nadzieję, że porady zawarte w programie przyczynią się do realizacji wielu twórczych i dobrze przemyślanych pomysłów.
Odpowiedź do ćwiczenia 2:
SPODNIE | KOT W WORKU |
JAZDA WSTECZ | ODWAGA |
SKRZYŻOWANIE | CZYTAĆ MIĘDZY WIERSZAMI |
KURTYNA W GÓRĘ | TRZYOSOBOWY |
ŚREDNI KURS | 4 STATKI |
Odpowiedź do ćwiczenia 4:
Jan Kowalski jest niemowlęciem.
Arykuł powstał w ramach projektu "Studencka Kawiarnia Możliwości - myślę więc jestem"
Projekt współfinansowany jest ze środków Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego.