• By mgr Bartłomiej Kochanowski
• Opublikowane 20 Październik, 2016

Psychologiczne reakcje na stres traumatyczny – PTSD i ASD

Stres to nieodłączny kompan naszego życia. Może się pojawić wszędzie: w domu, w pracy, na uczelni, w sytuacjach społecznych. Nie można kompletnie się od niego uchronić. Na szczęście w większości przypadków jesteśmy w stanie sobie z nim radzić – czasami trochę lepiej, niekiedy trochę gorzej… w każdym razie, w większości nadmienionych wyżej sytuacji prędzej czy później jesteśmy w stanie opanować swoje emocje. Gorzej jest, kiedy nagle coś nas zaskoczy…

Kiedy zetkniemy się z BARDZO silnym i nieoczekiwanym stresem, nasze życie może zmienić się na zawsze. Specjaliści mówią tu o tzw. traumie, czyli urazie psychologicznym, który został wywołany działaniem zagrażających zdrowiu czy życiu czynników zmieniających funkcjonowanie człowieka na stałe. W mediach i kulturze masowej zwykło się nadużywać tego słowa, kojarząc je np. z nieszczęśliwą miłością czy jakimś drobnym incydentem. Jednak to za mało, by oddać specyfikę traumy. Prawdziwy stres traumatyczny odnosi się do poważnego uszczerbku – sytuacji, kiedy zachodzi uzasadniona obawa o życie czy zdrowie. I wcale nie musi być to uczestnictwo w jakimś wypadku czy wydarzeniu; czasem wystarczy uzyskanie informacji o zagrożeniu zdrowia lub życia. Odnosząc się do tych informacji, można uznać poważną diagnozę lekarską (np. nowotworu) za traumę, ale przykładowo utrata pracy, mimo że jest bardzo emocjonującym przeżyciem, już nie może być określona tym mianem. Mówiąc o ekstremalnym stresie, najczęściej przytacza się sytuacje wojenne i akty terroryzmu. Nie jest to błędem lecz trzeba pamiętać, że jest to tylko wierzchołek góry lodowej. Wszelkie katastrofy żywiołowe, zdarzenia drogowe, napady rabunkowe lub na tle seksualnym - to sytuacje bliższe przeciętnemu człowiekowi. Są groźniejsze, gdyż mogą przytrafić się każdemu. Dlatego warto wiedzieć, co nieco o mechanizmach działania psychiki po doznaniu krzywdy.

Inną odmianą trudnej sytuacji jest stres przewlekły, spowodowany przez trwającą przez dłuższy czas okoliczność, jaką może być chociażby konieczność przebywania w zupełnie nieznanym środowisku (dobrym przykładem będzie tutaj przeprowadzka do innego miasta czy rozpoczęcie studiów). Na ten rodzaj stresu jesteśmy narażeni nawet częściej niż na sytuacje ostrego stresu opisane powyżej. Trzeba pamiętać, że narażenie na taki ciągły stres o niskim natężeniu również może spowodować zaburzenia czynnościowe. Mówiąc o samym funkcjonowaniu, trzeba jeszcze nadmienić, że reakcje na doznawany stres mogą być wielorakie. Zależne są nie tylko od długości jego trwania, ale także od jego nasilenia i wrażliwości danej osoby (jej cech osobowości). Reakcje czasami są krótkotrwałe i pojawiają się tuż po zaistniałym wydarzeniu. Innym razem aktywują się dopiero po pewnym czasie, ale za to są bardzo uporczywe i nawracające. W niniejszym artykule zaprezentowane będą wybrane zaburzenia psychologiczne dotyczące doświadczania silnego stresu.

Ostra reakcja na stres

Pierwszym z nich jest Ostra reakcja na stres (ang. ASD – acute stress disorder). Tym mianem określa się stan szoku czy kryzysu zachodzący zaraz po doświadczonej traumie. Stres jest tu rozumiany jako przeżycie krótkiej, ekstremalnej sytuacji przekraczającej nasze możliwości radzenia sobie. Ostra reakcja na stres pojawia się szybko, dosłownie do kilku sekund po incydencie i trwa zwykle do kilku godzin (bardzo rzadko może przeciągnąć się do kilku dni). Człowiek, który doznał takiego stresu zostaje oszołomiony – dochodzi do trudności w odbieraniu otoczenia za pomocą zmysłów, czasami nawet do zaburzeń orientacji. Osoba taka postrzega otaczający świat, jako nierealny, jakby ze snu. Doświadczając szoku, może mieć trudności z przypomnieniem sobie, co było jego przyczyną i jak się znalazła w danym miejscu. Takim lukom pamięciowym towarzyszy intensywny lęk, który dodatkowo może prowadzić do stanu totalnego znieruchomienia, nazywanego przez psychologów stuporem dysocjacyjnym. Pokrzywdzony nagle sztywnieje i nie jest w stanie się samodzielnie poruszać. Często towarzyszy temu zaburzenie mowy, a czasami także oddychania. Z drugiej strony, może też dość do wykonywania nagłych, nieskoordynowanych ruchów mających na celu ucieczkę od źródła zagrożenia. Takie zachowanie może okazać się jeszcze groźniejsze od stuporu, gdyż może prowadzić do niebezpiecznych sytuacji. Osoba pod wpływem ostrego stresu jest nieostrożna i nieświadoma otoczenia. Weźmy za przykład ofiarę wypadku komunikacyjnego – uciekając z miejsca wypadku, istnieje prawdopodobieństwo że wbiegnie pod koła nadjeżdżających pojazdów.  

Wyżej wspomniany lęk wiąże się z silnymi fizjologicznymi reakcjami: drżenie rąk i nóg, spłycenie oddechu, przyspieszenie akcji serca, a nawet chwilowe wyłączenie zmysłu słuchu lub wzroku. W okresie po wydarzeniu traumatycznym, oprócz lęku mogą wystąpić także: rozpacz, depresja, a nawet złość i agresja słowna. Należy wiedzieć, że wszystkie z powyższych objawów mogą ulegać wycofaniu lub nasilać się, jednak nie utrzymują się przez dłuższy okres. Najbardziej podatni na wystąpienie tego zaburzenia są ludzie, którzy w momencie doznania stresu byli w stanie wyczerpania fizycznego, a także Ci, których organizm słabiej sobie radzi ze stresem z powodów fizjologicznych, np. osoby starsze. Ostra reakcja na stres zależy także od indywidualnych predyspozycji danej osoby, takich jak temperament, skłonność do nadmiernej ekspresji emocji czy warunków, które zapewnia jej otoczenie (chociażby brak wsparcia ze strony rodziny czy przyjaciół).

W celu udzielenia pomocy ofierze zdarzenia traumatycznego należy w miarę możliwości jak najszybciej przeprowadzić krótką interwencję kryzysową poprzez nawiązanie kontaktu z poszkodowanym, wysłuchanie go i okazanie zrozumienia. Osobie doświadczającej stresu trzeba ułatwić rozładowanie napięcia i lęku, ułatwić panowanie nad sobą. Najlepiej jest rozpocząć działania mające na celu uspokojenie pokrzywdzonego jeszcze na miejscu zdarzenia. Jest to istotne głównie ze względów prewencyjnych, gdyż silny stres niesie za sobą ryzyko rozwinięcia się w przyszłości cięższego zaburzenia - zespołu stresu pourazowego.

Zespół stresu pourazowego

Zespół stresu pourazowego, zwany także „symptomem PTSD” (ang. post-traumatic stress disorder) to grupa objawów występujących w reakcji na szczególnie przerażające lub katastroficzne zdarzenie. Nie jest jednak tak, że każda osoba, która przeżyje jakąś traumę, od razu nabywa PTSD. Co prawda są wydarzenia, które z większą dozą prawdopodobieństwa wywołają u nas to zaburzenie, ale trzeba pamiętać, że na jej rozwinięcie się mają wpływ indywidualne predyspozycje przeżywającej stres osoby. Najbardziej narażone na PTSD są osoby zestresowane, na co dzień przeżywające dużo stresu – na przykład ciągłe narażenie na utratę zdrowia i życia w pracy (np. strażaka). Zagrożone są także osoby szczególnie wrażliwe i o niskiej samoocenie. Istotny jest też temperament, osobista interpretacja trudnego wydarzenia, wiek, a nawet pora dnia (gdy jesteśmy zmęczeni, nasze zasoby maleją drastycznie). Potencjalne przyczyny leżące u podłoża powstania PTSD, są identyczne jak te dotyczące ostrej reakcji na stres. Mogą to być zarówno pojedyncze epizody jak i powtarzające się wydarzenia. Nie ma znaczenia także intencjonalność bodźca stresującego. Czy to nagły wypadek, który w jakiś sposób nas zaskoczył, czy wszczęcie bójki gdzie sami jesteśmy stroną inicjującą – nie ma to znaczenia dla PTSD, które może pojawić się w każdym z tych przypadków zależnie od tego, jakie emocje temu towarzyszyły. Przykładowo weźmy pod uwagę funkcjonowanie ofiar trudnych incydentów, np. gwałtu czy rabunku. Ofiary zwykle odczuwają poczucie winy, biorą na siebie odpowiedzialność za wyrządzoną krzywdę, snując przypuszczenia, że gdyby zachowywały się inaczej lub wybrały inną drogę powrotu do domu, nie zostałyby napadnięte. Zła interpretacja wydarzenia i przeżywanie silnych emocji zwiększa ryzyko pojawienia się zaburzeń psychicznych po traumatycznym wydarzeniu.

Warto podkreślić, że pośrednimi źródłami PTSD mogą być także sytuacje, których jest się tylko świadkiem. Do najczęstszych należy obecność przy śmierci lub ranieniu innych ludzi, w szczególności tych bliskich. Innymi są np. ataki terrorystyczne czy nawet bierne uczestnictwo w konflikcie zbrojnym.

Teraz parę słów o przebiegu samego zaburzenia. W przeciwieństwie do ASD, to zaburzenie najczęściej pojawia się z opóźnieniem i trwa z reguły dłużej niż zwykła reakcja stresowa. Co więcej, powracające objawy PTSD mogą utrzymywać się przed długie lata, a w bardzo ostrych przypadkach – nawet przez całe życie. Objawy PTSD mogą przypominać depresję. Charakterystyczne jest nadmierne zmęczenie (naurastenia). Pojawia się ono po wysiłku fizycznym lub umysłowym. Dodatkowo mogą się pojawiać koszmary senne, w których powraca się myślami do wydarzenia traumatycznego. Co za tym idzie, może dojść do insomnii czyli bezsenności. Cierpiący na PTSD często doznają napadów lęku, a także emocji złości czy rozpaczy. W wyniku silnych przeżyć, w momencie takiego napadu istnieje też ryzyko popełnienia samobójstwa. Dlatego nie lekceważmy tych objawów u siebie i bliskich. Nie zostawiajmy samej osoby, której przydarzyła się tragedia. Nawet jeżeli odnosimy wrażenie, że to ona się od nas odwróciła. Zaproponujmy spotkanie ze specjalistą. W ten sposób możemy uratować jej życie i uchronić przed przeżywaniem dramatu w samotności.

Leczenie i pomoc w przypadkach ASD i PTSD

W leczeniu ostrej reakcji na stres (ASD) i zespołu stresu pourazowego (PTSD) wykorzystuje się zarówno pomoc psychologiczną jak i farmakoterapię związaną ze stosowaniem leków przeciwlękowych i przeciwdepresyjnych. ASD i PTSD wymagają użycia kilku metod leczenia, ponieważ oprócz sfery fizycznej choroba dotyka systemu wiary i sensu, więzi międzyludzkich i zawodowych. Z uwagi na wagę problemu tych zaburzeń, stosowanie silnych, i tym samym bardziej uzależniających leków przeciwlękowych, odbywa się przez krótki czas i to pod kontrolą specjalisty. Długoterminowo wykorzystuje się różne metody psychoterapii, mające na celu oswojenie z przeżytymi doświadczeniami. Przykładem terapii wykorzystywanych w leczeniu stresu pourazowego są: terapia poznawczo-behawioralna, terapia psychodynamiczna oraz rodzinna.

Bibliografia:

1. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Kraków-Warszawa: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, 1998
2. Jerzy W. Aleksandrowicz, Psychopatologia zaburzeń nerwicowych i osobowości, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2002
3. Terelak, J. F. Człowiek i stres. Warszawa - Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Branta, 2008.
4. Sęk, H. i Cieślak, R. (red.): Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa, 2004.

Artykuł powstał  w ramach realizacji projektu "Co nas spina? - Kampania na rzecz ochrony zdrowia psychicznego"

(IV edycja) organizowanej przez Fundację Inicjatyw Akademickich  oraz Uniwersytet Śląski w Katowicach.

Projekt współfinansowany jest ze środków Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego.