• Opublikowane 1 Sierpień, 2017

Rola instytucji państwowych i organizacji w zapobieganiu przestępczości

Przestępczość jest dewiacją negatywną, która jest wszechobecna. Trudno jednak jednoznacznie zdefiniować pojęcie „przestępstwo”. W nauce prawa karnego wskazuje się co najmniej trzy definicje:

• materialną (społeczną) – przestępstwo to zachowanie, które narusza wartości powszechnie uznawane, np. życie, zdrowie, mienie itp. Społeczna szkodliwość tego czynu jest tak duża, że skutkuje konsekwencjami prawnymi. Wystąpienie owej szkodliwość jest warunkiem koniecznym, aby dane zachowanie można było nazwać przestępstwem i wskazuje jednocześnie karę jaka powinna być nałożona na sprawcę czynu. Dodatkowo, szkodliwość społeczna przestępstw wskazuje na dobra, które powinny być objęte ochroną prawną.[1]
• formalną (prawną) – „(…) kładzie nacisk na bezprawność, na sprzeczność czynu przestępczego z normą prawną, z określonym w tej normie zakazem realizacji czynu i na jego karalność jako rezultat bezprawnego zachowania się.”[2] Definicja ta dopuszcza możliwość uznania zasady, że nie każdy czyn społecznie szkodliwy jest przestępstwem i odwrotnie, czyli że występują czyny szkodliwe dla społeczeństwa, ale nie uznane za przestępstwo. To, w jaki sposób jest traktowane dane zachowanie, określa „dobro prawne, które ustawodawca obejmuje ochroną prawno-karną nie tylko z uwagi na fakt jego zagrożenia przez społecznie szkodliwe zachowania, ale także z uwagi na naruszanie pewnych norm postępowania przyjętych w społeczeństwie i wartości, w tym także moralnych, religijnych i innych, na potrzebę rozładowań społecznych itp.”[3]
• pełną (doktrynalną) – według tej definicji przestępstwo to czyn zawiniony, społecznie szkodliwy, bezprawny, posiadający znamiona ustawowe (pozwalające na określenie i nadanie konkretnemu czynowi postaci, np. kradzieży, gwałtu, rozboju czy zabójstwa), a popełnienie takiego czynu skutkuje karą. Jeżeli któryś z wymienionych elementów nie wystąpi, nie można mówić o przestępstwie. [4]

Kodeks karny obowiązujący w Polsce, który reguluje m. in. kwestie związane z przestępczością, także nie zawiera jednego, konkretnego wyjaśnienia tego pojęcia, ale na podstawie znajdujących się w nim artykułów, utworzono następującą definicję: „przestępstwem jest czyn zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.”[5]

Jak widać w każdej z powyższych definicji, przestępstwa to zjawiska negatywne o wysokim stopniu szkodliwości społecznej. Ważne jest więc zapobieganie ich występowaniu. Całokształt zagadnień związanych z zapobieganiem przestępczości określa się jako „politykę kryminalną”. Zgodnie z inną definicją, „polityka kryminalna” to system zapobiegania specjalnego, będącym jednym z elementów systemu zapobiegania przestępczości. Drugim elementem tego system jest zapobieganie ogólnospołeczne, rozumiane jako system polityki społecznej szeroko pojętej, który obejmuje przedsięwzięcia mające charakter polityczny, ekonomiczny, organizacyjny, ideologiczny itp. Z kolei T. Szymański definiuje „politykę kryminalną” jako zbiór działań organów państwowych i społeczeństwa, których celem jest zapobieganie przestępczości oraz przeciwdziałanie popełniania tego rodzaju czynów. Wskazuje on, że częścią tej polityki jest polityka karna, odnosząca się do działania sądów, które mają zapobiec oraz ograniczyć zjawisko przestępczości, poprzez stosowanie przepisów prawa karnego.[6] Do polityki karnej odnosi się także B. Hołyst, wskazując ją, jako jedną z dziedzin w klasyfikacji działań zapobiegawczych. Według niego, celem owej polityki jest takie dopasowanie kary do rodzaju popełnionego czynu przestępczego, jego okoliczności i osobowości sprawcy, aby pozwoliła ona na ochronę społeczeństwa, gwarantując jednocześnie powrót skazanego do życia w społeczeństwie (w miarę możliwości). Oprócz niej, wyróżnia on również profilaktykę:

• kryminalistyczną – obejmuje bezpośrednie działania podejmowane przez organy ścigania karnego, instytucje państwowe, społeczne, a także obywateli, które mające uniemożliwić bądź utrudnić popełnienie czynu przestępczego, np. stosowanie różnych zabezpieczeń przed włamaniem, większa ilość patroli policyjnych itp.,
• kryminologiczną – zajmuje się wcześniejszymi stadiami genezy przestępstwa, ma na celu pozytywnie ukierunkować ludzką aktywność, wpływać na zmianę tendencji, postaw oraz usuwać zagrożenia. Związana jest z badaniami przyczyn przestępstw, co pozwala na odpowiednie opracowanie metod oraz środków ich zapobiegania,
• penitencjarna – odnosi się do wykonania kary. Jej celem jest ukształtować warunki przebiegu kary tak, aby zrealizować funkcje resocjalizacji w optymalnym stopniu.[7]

Odnosząc się do profilaktyki kryminalnej, wyróżnia się w jej obrębie prewencję:

• zasadniczą – odnosi się do źródeł przestępczości i ma na celu je usuwać,
• wtórną – jej zadaniem jest zapobiegnięcie dokonania czynu przestępczego przez osoby, które są na to gotowe. Taki rodzaj prewencji powinien także uchronić potencjalną ofiarę przestępstwa przed jej powtórna wiktymizacją.
• trzeciego stopnia – ma zapobiec recydywie, poprzez odpowiednie postępowanie z przestępcami.[8]

Można również wyodrębnić takie dwa rodzaje zapobiegania przestępczości jak:

• przedprzestępcze – działania podejmowane jeszcze przed dokonaniem przestępstwa,
• poprzestępcze – odnoszące się do reakcji na popełnienie przestępstwa.[9]

Zapobieganie przestępczości wymaga stosowania wielu kompleksowych rozwiązań oraz zaangażowania ze strony wszystkich instytucji czy organizacji państwowych, społecznych, samorządowych, ale także społeczności lokalnych, osób fizycznych oraz środków masowego przekazu. Niesie to za sobą wiele trudności. W Polsce nadal nie obowiązuje „krajowy program zapobiegania przestępczości” i występuje problem, jakim jest brak planowanej koordynacji działań w zakresie zapobiegania przestępczości.[10]

Ważną rolę w profilaktyce przestępczości odgrywa Policja.[11] Do jej zadań dotyczących zapobiegania, ale także walki z przestępczością, należy między innymi: „inicjowanie i organizowanie działań mających na celu zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałanie w tym zakresie z zainteresowanymi organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi, a także wykrywanie przestępstw i wykroczeń oraz ściganie ich sprawców.”[12] Działalność Policji w zakresie profilaktyki to głównie: „służba dzielnicowego, patrolowanie miejsc zagrożonych przestępczością, działalność operacyjno – rozpoznawcza (prowadzenie rozpoznania środowisk zagrożonych przestępczością), ściganie karne sprawców przestępstw, działalność informacyjna i instruktażowa (dostarczanie wiedzy na temat istniejących zagrożeń oraz możliwości przeciwdziałania im), opracowywanie i realizacja programów w zakresie prewencji kryminalnej.”[13] Ośrodkiem, który nadzoruje i koordynuje te działania jest Biuro Prewencji Komendy Głównej Policji. W ostatnich latach realizowane są w Polsce różne programy profilaktyczne. Jednym z nich, który ma na celu m. in. ograniczać przestępczość i występowanie aspołecznych zachowań jest rządowy program „Razem bezpieczniej”. Łączy on działania Policji, administracji rządowej, samorządowej, a także społecznych partnerów, którzy są zainteresowani poprawą bezpieczeństwa oraz porządku publicznego.[14] Skuteczność Policji w zakresie zapobiegania oraz zwalczania przestępczości można zaobserwować w statystykach, które co roku są publikowane na stronach Policji. W 2014 roku stwierdzono w Polsce 915 081 wszystkich przestępstw, a w 2015 roku ta liczba wynosiła już tylko 833 281, co oznacza spadek o 9%. Przykładowo, porównując ilość przestępstw kryminalnych popełnionych w 2014 z rokiem 2015, także widać spadek tej liczby. W roku 2014 czynów przestępczych tego typu było 633 699, natomiast w 2015 o 79 932 mniej, czyli 553 767.[15] W działaniach mających na celu zapobiec przestępczości, ważna jest także współpraca Policji różnych państw.[16]

Profilaktyką zajmuje się również prokuratura. Jej działania prowadzają się głównie do postępowania przygotowawczego, administracyjnego oraz cywilnego, a także uczestnictwa w spotkaniach środowiskowych i współpracy ze środkami masowego przekazu.[17]

Próby zapobiegnięcia przestępczości podejmują również sądy, które np. sygnalizują zainteresowanym instytucjom czy władzom zauważone nieprawidłowości, jak i popularyzują orzecznictwo sądowe. „W praktyce wymiaru sprawiedliwości szerokie zastosowanie znajdują przewidziane w kodeksie karnym środki o charakterze wybitnie profilaktycznym, np. zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywanie określonego zawodu lub prowadzenie działalności gospodarczej oraz zakaz prowadzenia pojazdów. Charakter profilaktyczny mają przepisy dotyczące pozbawienia praw rodzicielskich i opiekuńczych.”[18] Sąd może zastosować również wobec nieletnich środki profilaktyczne, zgodnie z Ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich. Jako oddziaływanie prewencyjne wskazuje się także odstąpienie wymiaru sprawiedliwości od wymierzenia kary sprawcy czynu przestępczego bądź warunkowe zawieszenie jej wykonania.[19]

W działaniach o charakterze profilaktycznym, jako najważniejszy organ pomocniczy sądów, wskazuje się kuratorów zawodowych oraz społecznych. Zajmują się oni realizacją zadań wychowawczo – resocjalizacyjnych, kontrolnych, profilaktycznych i diagnostycznych, związanych z wykonywaniem orzeczeń sądu, a określonych przez prawo. [20]

W przedprzestępczej profilaktyce ważny jest także udział czynnika społecznego. Przejawia się on głównie w takich formach jak:

• profilaktyczny system samoobrony, czyli działania bezpośrednie, podejmowane przez organizacje, instytucje społeczne, zakłady pracy czy obywateli, których cel to uniemożliwić lub przynajmniej utrudnić dokonanie przestępstwa,
• przejęcie przez organizacje społeczne oraz instytucje części lub całych funkcji organów państwa,
• oddziaływanie mające charakter wychowawczy instytucji i mikrostruktur typu szkoła, rodzina, organizacja społeczna, zawodowa, kulturowa, a także polityczna czy sportowa, mające na celu ograniczyć dotarcie do źródeł przestępczości, poprzez rozwój oświaty, kultury, dobrobytu, moralność i ochrony zdrowia.[21]

W Polsce następuje także szybki rozwój prywatnego sektora ochrony, odgrywającego ważną rolę w zapewnieniu i utrzymaniu bezpieczeństwa wewnętrznego państwa.[22]

Znaczącą rolę w zapobieganiu przestępczości odgrywają również środki masowego przekazu, informując o przestępstwach, grożących za nie karach, a także o obowiązujących przepisach prawnych. Przekazują one wiedzę o etiologii zagrożeń, uczą społeczeństwa współdziałania, technik obrony i uświadamiają z zakresu wiktymizacji. Odpowiedni przekaz, może ukształtować prawidłowe podejście do przestępstw.[23]

Warto też zwrócić uwagę na rolę jaką pełnią organizacje rządowe i narodowe, które zaangażowane w zapobieganie przestępczości, realizują programy społeczne i rozwijają współpracę z społecznymi instytucjami.[24]

Bibliografia:

1. Firlit–Fesnak G., Szylko–Skoczny M., Polityka społeczna, wyd. PWN, Warszawa 2007
2. Gardocki L., Prawo karne, wyd. C. H. Beck, Warszawa 2010
3. Hołyst B., Kryminologia, wyd. PWN, Warszawa 1999
4. Ratajczak A., Zarys wykładu prawa karnego, wyd. Zrzeszenia prawników polskich, Warszawa 2002
5. Rzeplińska I., Wiktorska P., Kontrolowanie przestępczości [w:] Społeczno – polityczne konteksty współczesnej przestępczości w Polsce, wyd. SEDNO, Warszawa 2013

Akty prawne:

Ustawa o Policji z dnia 6 kwietnia 1990r., Dz. U. nr 30, poz. 179

Strony internetowe:

http://www.policja.pl/pol/aktualnosci/121461,Rok-2015-bardziej-bezpieczny.html?search=234333738

http://razembezpieczniej.mswia.gov.pl/